Η 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης παρουσιάζει το εικαστικό και ερευνητικό έργο Μυστήριο 15 Το Ανοιχτό Μουσείο της διεθνώς αναγνωρισμένης εικαστικού και ομότιμης Καθηγήτριας της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, Βάνας Ξένου. Η μεγάλη αναδρομική έκθεση, που ανοίγει στο κοινό την Κυριακή 30 Μαρτίου, φιλοξενείται σε δύο σημεία-ορόσημα της πόλης: το ανακαινισμένο εργοστάσιο ΙΡΙΣ και τον Αρχαιολογικό Χώρο της Ελευσίνας, αποκαλύπτοντας τη διττή της ταυτότητα, ανάμεσα στο ιερό και το βιομηχανικό, στη μύηση και τη λήθη.
Το πολυεπίπεδο έργο αποτελεί έναν συνδυασμό ερευνητικής μεθοδολογίας και αρχειακής σύνθεσης, εικαστικής πρακτικής και σχεδιαστικών προσεγγίσεων που εξερευνούν την ιστορική και σύγχρονη ταυτότητα της Ελευσίνας. Κεντρικό σημείο αναφοράς αποτελεί το εικαστικό και θεωρητικό έργο της Βάνας Ξένου με επίκεντρο την Ελευσίνα, το οποίο, μέσα από μια τριαντάχρονη πορεία, έχει δοκιμαστεί και παρουσιαστεί σε διαφορετικούς χώρους, πόλεις και χώρες, ενώ συμπληρώνεται από νέα έργα. Μέσα από μια συνδυαστική παρέμβαση, η πόλη αποκαλύπτεται ως ένα ανοιχτό μουσείο, ως ένας τόπος διαρκούς μύησης, όπου το παρελθόν δεν αποτελεί στατική αφήγηση, αλλά ενεργή διαδικασία μετασχηματισμού.
Στο πλαίσιο αυτό, η έννοια της απώλειας μετασχηματίζεται σε δημιουργία, προσδίδοντας νέα σημασία στο πολιτισμικό παλίμψηστο της πόλης, νέες νοηματικές και συμβολικές προεκτάσεις στην ιστορική και μυθολογική της διάσταση. Η Ελευσίνα, ως το μεγαλύτερο ιερό του αρχαίου κόσμου αλλά και ως σύγχρονη βιομηχανική περιοχή, φέρει μια πολυσύνθετη ταυτότητα που καθιστά τον χώρο της πεδίο συνεχούς πολιτισμικού αναστοχασμού.
Η έρευνα επικεντρώνεται στο μακρύ ταξίδι των Ελευσινίων Μυστηρίων, αναδεικνύοντας τα ιστορικά και μυθικά θραύσματα που συνθέτουν τη φυσική, πολιτισμική και ανθρωπολογική υπόσταση της πόλης. Τα θεαματικά ή μεγάλης κλίμακας γλυπτά που έχουν εκτεθεί σε βαριάς συμβολικής σημασίας χώρους εντός κι εκτός συνόρων μαζί με υποβλητικά νέα έργα, οι χωρικές κατασκευές, τα τοπόσημα και οι αρχιτεκτονικοί σχεδιασμοί δεν προτείνουν μια στατική ανάγνωση της πόλης· αντίθετα, προσκαλούν τον θεατή να βιώσει τη μετάβαση από τη μελαγχολία στο όραμα, από το ερειπωμένο παρόν σε έναν τόπο πνευματικής αφύπνισης. Οι προτεινόμενες χωρικές κατασκευές και τα τοπόσημα συνδέουν χρονικούς κόμβους διαφορετικών περιόδων, προσφέροντας στον επισκέπτη – τον σύγχρονο flâneur– μια βιωματική διαδρομή.
Όπως αναφέρει η Βάνα Ξένου: «Με φιλοσοφικούς όρους, η μύηση αποτελεί την βασική αλλαγή στην υπαρξιακή συνθήκη: ο μυημένος είναι άλλος μετά την μύηση· η μύηση τον εισάγει στην ανθρώπινη κοινότητα και σ’ έναν κόσμο πνευματικών και παιδευτικών αξιών. Οι μυημένοι στην Ελευσίνα βίωναν κάτι παραπάνω και πέρα από την ατομική μοίρα».
Το Μυστήριο 15 Ανοιχτό Μουσείο αποτελεί ένα ζωντανό πεδίο εξερεύνησης ανάμεσα στην ιστορία, στη μνήμη και στη σύγχρονη ταυτότητα της πόλης, οδηγώντας τον επισκέπτη σε ένα μυσταγωγικό ταξίδι.
