Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης ξεκίνησε το 1985 ως πρωτοβουλία της Μελίνας Μερκούρη και αναδείχτηκε σε ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά γεγονότα ως θεσμός υψηλού κύρους στην Ευρώπη. Με την πάροδο των ετών η πρωτοβουλία συνέβαλε στη βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων και των περιχώρων τους, με μακροπρόθεσμο αντίκτυπο σε πολιτιστικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο.
Ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία να προαχθεί η πολιτιστική ποικιλομορφία της Ευρώπης, όπως και ο διάλογος και η αλληλοκατανόηση μεταξύ των Ευρωπαίων πολιτών· να διευρυνθούν η πρόσβαση και η συμμετοχή στον πολιτισμό· να ενισχυθούν οι δυνατότητες του κλάδου του πολιτισμού και οι δεσμοί του με άλλους κλάδους· να βελτιωθούν οι πολιτιστικές υποδομές· να αναπτυχθούν οι δεξιότητες, η απόδοση και ο διοικητικός χειρισμός των τοπικών και εθνικών πόρων· και να προαχθούν η πόλη και το πολιτιστικό της πρόγραμμα.
Αντλώντας έμπνευση από την πλούσια ιστορία της πόλης, η 2023 Ελευσίς διαμορφώνει ένα ολοκληρωμένο καλλιτεχνικό, ερευνητικό και εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Τα Μυστήρια Μετάβασης επικεντρώνονται σε τρία διακριτά και αλληλένδετα κεντρικά θέματα: Άνθρωποι | Κοινωνία, Περιβάλλον και Εργασία, αντανακλώντας τα μοναδικά χαρακτηριστικά της πόλης και τις σύγχρονες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τόσο η Ελευσίνα όσο και η Ευρώπη. Ως εκ τούτου, μέσω του καλλιτεχνικού προγράμματος η Ελευσίνα οδηγείται στην επόμενη φάση, πέρα από την επικρατούσα δημόσια εικόνα της ως (μειονεκτικής/υπανάπτυκτης) βιομηχανικής πόλης, ενισχύοντας τη θέση της στον πολιτιστικό χάρτη σε περιφερειακό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. Αυτά υλοποιούνται μέσα από ευρύτερες συνέργειες στον εθνικό και διεθνή σύγχρονο πολιτιστικό χώρο, οι οποίες μετατρέπουν την πόλη σε έναν ακμάζοντα πολιτιστικό προορισμό, αναμφίβολα αξιόλογο για τον επισκέπτη.
Με την ανάδειξή της σε Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης η Ελευσίνα εντάσσεται στην οικογένεια που αποτελείται από τις 70 και πλέον ευρωπαϊκές πόλεις που έχουν λάβει τον τίτλο μέχρι σήμερα. Η Ελευσίνα είναι η τέταρτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης που φιλοξενείται στην Ελλάδα, μετά την Αθήνα (1985), τη Θεσσαλονίκη (1997) και την Πάτρα (2006). Το 2023 η πόλη της Ελευσίνας δεν γιορτάζει μόνη της, καθώς η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης φιλοξενείται και από τις εταίρους Τιμισοάρα στη Ρουμανία και Βέσπρεμ στην Ουγγαρία, δημιουργώντας στενούς δεσμούς, ανταλλαγές και συνεργασίες μεταξύ των τριών πόλεων.
